Κάθε μια από τις μορφές θεραπείας που έχουν αναπτυχθεί στο χώρο της ψυχικής υγείας διαθέτει ένα θεωρητικό υπόβαθρο. Η συστημική ψυχοθεραπεία βασίζεται στη γενική θεωρία συστημάτων. Η θεωρία των συστημάτων διαθέτει μεγάλο εύρος και έδωσε εναλλακτικές λύσεις σε δυσεπίλυτα προβλήματα. Ως την εμφάνισή της οι επιστήμονες αναζητούσαν εξηγήσεις πολύπλοκων φαινομένων εστιάζοντας στα συστατικά τους στοιχεία, τα οποία όμως ήταν στη φύση τους πολύ απλά για να δώσουν μια ικανοποιητική ερμηνεία για το όλον. Όσον αφορά στο χώρο της ψυχικής υγείας, αυτός ο τρόπος δουλειάς θυμίζει αρκετά το ιατρικό μοντέλο, όπου το πρόβλημα (η νόσος) αποτελεί μια οντότητα που βρίσκεται μέσα στο άτομο. Η σκόπιμη δηλαδή συμπεριφορά στο παραδοσιακό αυτό μοντέλο εξηγείται ως αποτέλεσμα ενός συστατικού που υπάρχει μέσα στο άτομο.
Η θεωρία των συστημάτων είναι μια σύγχρονη προσπάθεια σύνθεσης των διαφόρων όψεων της πραγματικότητας, υιοθετώντας μια ολιστική και «σχεσιακή» αντίληψη του κόσμου και η σκόπιμη συμπεριφορά παράγεται μέσα σε αυτό το ευρύτερο σύστημα, από μεμονωμένες δράσεις και στοιχεία των υπο- συστημάτων οι οποίες όμως δεν διαθέτουν από μόνες τους κάποια σκοπιμότητα. Κεντρικό στοιχείο του ορισμού του συστήματος είναι ότι μια μικρή αλλαγή σε ένα από τα στοιχεία του μπορεί να έχει ως συνέπεια μια μεγαλύτερη αλλαγή στο σύστημα συνολικά.
Η θεωρία των συστημάτων εφαρμοσμένη στην ψυχοθεραπεία και τη συμβουλευτική μας προσκαλεί να δούμε τα ανθρώπινα προβλήματα ως ιδιότητες των πολύπλοκων συστημάτων στα οποία οι άνθρωποι συμμετέχουν. Έτσι, η οικογένεια δεν αποτελεί απλά μια ομάδα, δεν είναι απλά το άθροισμα των μελών της, αλλά ένα ζωντανό σύστημα που προκύπτει από την αλληλεπίδραση και την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ αλληλεξαρτώμενων ατόμων, ενώ ταυτόχρονα αλληλεπιδρά με άλλα εξωοικογενειακά συστήματα. Τα προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίζει ένα μέλος της οικογένειας δεν εντοπίζονται κάπου μέσα του, αλλά στις διαδικασίες του συστήματος. Κεντρικό χαρακτηριστικό των ζωντανών συστημάτων είναι η εξέλιξη, η διαμόρφωση και αναδιαμόρφωση των ιδιοτήτων τους (κανόνες, ρόλοι, συμπεριφορές, σκοποί κτλ). Μια αλλαγή σε ένα μέρος του συστήματος θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε αλλαγή των άλλων μερών.
Βασική συνέπεια της συστημικής θεωρίας για την θεώρηση της ψυχικής υγείας είναι η μετακίνηση από το ιατρικό στο ολιστικό μοντέλο και η προσέγγιση της «ασθένειας» ως ψυχοσωματικό φαινόμενο, καθώς με την οπτική των συστημάτων αίρεται ο παραδοσιακός διαχωρισμός ανάμεσα σε «σώμα και ψυχή». Επίσης το «πρόβλημα» ως έννοια ρευστοποιείται για να θεωρηθεί πλέον ζήτημα συν- τονισμού της εξέλιξης των διάφορων συστημάτων όπου συμμετέχει το άτομο.
Για τη θεραπευτική σχέση εξακολουθούν να θεωρούνται κομβικής σημασίας η εμπιστοσύνη, η προσωπικότητα και η εμπειρία του θεραπευτή, η ενσυναίσθησή του αλλά και η τάση του να μην επιβάλλει τις λύσεις που αυτός θεωρεί σωστές, απεναντίας να προσεγγίζει τους πελάτες ως ειδικούς για τα δικά τους προβλήματα, με ένα σεβασμό στον άνθρωπο και ίσως μια «ασέβεια» απέναντι στα προβλήματα. Η συστημική θεραπεία και στάση αποτελεί ένα κατάλληλο πλαίσιο για την ανεμπόδιστη ροή της επικοινωνίας, για το στοχασμό πάνω στους τρόπους με τους οποίους επικοινωνούμε και διαπραγματευόμαστε, ενώ η θεραπευτική σχέση βιώνεται σαν μια συνοδεία από την υπάρχουσα κατάσταση στην καινούρια, σε αυτήν που ακόμα δεν τη γνωρίζουμε, αλλά έχουμε τη δυνατότητα να της δώσουμε ένα περίγραμμα.
